การปลูกถ่ายไตเป็นการผ่าตัดเพื่อนำไตใหม่จากผู้บริจาคซึ่งอาจเป็นญาติหรือผู้ป่วยสมองตายมาปลูกถ่ายให้แก่ผู้ป่วยโรคไตวายเรื้อรัง เพื่อทดแทนการทำงานของไตที่บกพร่องไป ซึ่งปัจจุบันความสำเร็จของการปลูกถ่ายไตมีอัตราค่อนข้างสูง ผู้ป่วยที่ได้รับการปลูกถ่ายไตจะมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น สามารถกลับมาใช้ชีวิตได้ตามปกติ จึงนับว่าเป็นทางเลือกการรักษาที่ดีที่สุดของผู้ป่วยภาวะไตวายเรื้อรังและไตที่ปลูกถ่ายใหม่สามารถใช้งานได้นานกว่า 10 ปี อย่างไรก็ตามหลังการผ่าตัดปลูกถ่ายไต ผู้ป่วยจำเป็นต้องมีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการดำรงชีวิต เนื่องจากผู้ป่วยจะต้องรับประทานยากดภูมิคุ้มกันตลอดชีวิตเพื่อป้องกันภาวะปฏิเสธไต ทำให้มีความเสี่ยงที่จะติดเชื้อได้ง่าย การดูแลสุขภาพในช่วงหลังการปลูกถ่ายไตจึงมีความสำคัญเป็นอย่างยิ่ง
การรับประทานอาหารหลังการปลูกถ่ายไตก็เป็นเรื่องหนึ่งที่ผู้ป่วยควรต้องคำนึงถึง เพราะต้องเพิ่มการดูแลเรื่องสุขอนามัยด้านอาหารมากขึ้นเพื่อป้องกันการติดเชื้อ และอาหารบางชนิดอาจมีผลต่อยากดภูมิคุ้มกัน ดังนั้นหลังการปลูกถ่ายไตผู้ป่วยควรรับประทานอาหารให้เหมาะสม อาจต้องหลีกเลี่ยงการรับประทานอาหารบางชนิดที่อาจส่งผลต่อการออกฤทธิ์ของยากดภูมิคุ้มกันหรือมีผลต่อระดับยาในร่างกายซึ่งอาจทำให้เกิดพิษในร่างกายได้ นอกจากนี้ผู้ป่วยควรมีการจัดเตรียมและรับประทานอาหารถูกต้องตามหลักการสุขาภิบาลอาหารเพื่อลดความเสี่ยงในการติดเชื้อ ดังนั้นผู้ป่วยจึงควรมีความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับการรับประทานอาหารหลังการปลูกถ่ายไตเพื่อที่จะสามารถดูแลสุขภาพของตนเองได้อย่างถูกต้องและเหมาะสม เพื่อให้ไตใหม่สามารถทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพและผู้ปลูกถ่ายไตมีคุณภาพชีวิตที่ดี
อาหารหลังปลูกถ่ายไตสำคัญอย่างไร?
จากที่กล่าวไปข้างต้นว่าผู้ป่วยที่ได้รับการปลูกถ่ายไต จำเป็นต้องให้ความสำคัญและต้องดูแลระมัดระวังเรื่องการรับประทานอาหารรวมไปถึงสุขอนามัยด้านอาหารด้วย เนื่องจากการรับประทานอาหารอย่างเหมาะสมหลังการปลูกถ่ายไตจะส่งผลให้ร่างกายฟื้นตัวหลังผ่าตัดเร็ว และสามารถกลับมามีสุขภาพที่แข็งแรงได้เร็วขึ้น และยังช่วยให้ไตใหม่ทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพและยืดอายุการทำงานให้ยาวนานยิ่งขึ้น โดยผู้ป่วยปลูกถ่ายไตอาจต้องคำนึงถึงปัจจัยเหล่านี้ในการเลือกรับประทานอาหาร
- อาหารที่รับประทานควรเป็นอาหารปรุงสุกใหม่ สะอาด มีโภชนาการครบ 5 หมู่ และการจัดเตรียมอาหารถูกต้องตามหลักการสุขาภิบาลอาหาร
- กลุ่มผู้ป่วยที่ไม่มีภาวะแทรกซ้อนใด ๆ หลังการผ่าตัด จะสามารถเลือกทานอาหารได้ปกติ
- กลุ่มผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อนหลังการผ่าตัด เช่น มีไข้ ติดเชื้อ มีการสลายของกล้ามเนื้อมากขึ้น จำเป็นต้องรับประทานอาหารให้เพียงพอและเหมาะสมตามสภาวะร่างกาย ภายใต้การดูแลของแพทย์และนักโภชนากร
- กลุ่มผู้ป่วยที่ต้องระมัดระวัง และควบคุมสารอาหารบางชนิด อันเนื่องมาจากยาหรือสภาวะต่าง ๆ เช่น ในภาวะน้ำตาลในเลือดสูง ไขมันในเลือดสูง ความดันสูง ในภาวะร่างกายต้องการโปรตีนมากขึ้น หรือในภาวะแร่ธาตุต่าง ๆ ของร่างกายไม่อยู่ในเกณฑ์ที่เหมาะสม จำเป็นต้องได้รับอาหารที่เหมาะสมกับสภาวะสุขภาพขณะนั้น ๆ ของตน ภายใต้การดูแลของแพทย์และนักโภชนากร
การเลือกรับประทานอาหารกลุ่มต่าง ๆ ของผู้ปลูกถ่ายไต
ผู้ป่วยที่ปลูกถ่ายไตต้องมีการปรับตัวในการรับประทานอาหาร ซึ่งจะมีรายละเอียดการเลือกรับประทานอาหารมากขึ้นกว่าคนปกติ แต่ทั้งนี้ทั้งนั้นก็เพื่อประสิทธิภาพการทำงานของไตใหม่ และคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นของผู้ป่วย โดยหลักการเลือกรับประทานอาหารกลุ่มต่าง ๆ มีดังนี้
อาหารกลุ่มคาร์โบไฮเดรต
ผู้ป่วยที่มีโรคเบาหวาน หรือผู้ที่มีระดับน้ำตาลในเลือดสูง อันเนื่องมาจากผลของยาสเตียรอยด์ (steroid) จะเป็นกลุ่มผู้ที่ต้องควบคุมอาหารกลุ่มคาร์โบไฮเดรต โดยควรรับประทานข้าว แป้ง และน้ำตาล ในปริมาณที่เหมาะสม โดยควรเลือกรับประทานดังนี้
- อาหารกลุ่มคาร์โบไฮเดรตที่ควรบริโภค ได้แก่
- คาร์โบไฮเดรตเชิงซ้อน เช่น ข้าวกล้อง ข้าวซ้อมมือ ข้าวโอ๊ต พาสตา ซีเรียลไม่มีน้ำตาล ธัญพืช เป็นต้น
- อาหารที่มีค่าการดูดซึมเข้าสู่ร่างกายต่ำ (glycemic index < 55) เช่น ข้าวโอ๊ต ข้าวซ้อมมือ ข้าวบาร์เล่ย์ พาสตา ผักกาดแก้ว มันเทศ ข้าวโพด ถั่วแดง แคร์รอต แตงกวา มะเขือเทศ แอปเปิล แก้วมังกร ฝรั่ง เป็นต้น
- อาหารกลุ่มคาร์โบไฮเดรตที่ควรหลีกเลี่ยง ได้แก่
- อาหารน้ำตาลสูง เช่น น้ำหวาน น้ำผลไม้ ขนม เป็นต้น
- การปรุงรสด้วยน้ำตาลทราย น้ำผึ้ง และน้ำหวานชนิดต่าง ๆ หากจำเป็นต้องปรุงรสก็ไม่ควรเกิน 3 – 6 ช้อนชา/วัน (ไม่นับรวมน้ำตาลที่แฝงอยู่ในผลไม้และผัก)
อาหารกลุ่มไขมัน
ผู้ป่วยที่มีภาวะไขมันในเลือดสูง จำเป็นต้องจำกัดอาหารกลุ่มไขมัน โดยมีหลักการคือ
- บริโภคไขมันไม่เกินร้อยละ 30 – 35 ของพลังงานรวมในแต่ละวัน
- จำกัดปริมาณไขมันอิ่มตัวไม่เกินร้อยละ 7 ของพลังงานรวมในแต่ละวัน
- จำกัดปริมาณไขมันไม่อิ่มตัวไม่เกินร้อยละ 10 ของพลังงานรวมในแต่ละวัน
- จำกัดปริมาณคอเลสเตอรอลในอาหารให้น้อยกว่าวันละ 300 มิลลิกรัม
และพิจารณาเลือกบริโภคอาหารกลุ่มไขมันดังนี้
- อาหารกลุ่มไขมันที่เหมาะสม ได้แก่
- บริโภคเนื้อสัตว์ไม่ติดมันหรือไขมันต่ำ เช่น เนื้อปลา อกไก่ ไข่ข่าว เป็นต้น
- รับประทานอาหารในปริมาณที่พอเหมาะและไม่อิ่มมากจนเกินไป
- รับประทานอาหารให้ตรงเวลาเพื่อให้ระบบเผาผลาญทำงานอย่างมีประสิทธิภาพ
- อาหารกลุ่มไขมัน ที่ควรหลีกเลี่ยง ได้แก่
- อาหารผัดและทอดที่ใช้น้ำมัน เช่น ผัดผัก ไข่เจียว ลูกชิ้นทอด ไก่ทอด เป็นต้น
- อาหารกลุ่มเบเกอรี่ที่ใช้ไขมัน เนย และนม เช่น เค้ก คุกกี้ บราวนี่ ขนมปัง เป็นต้น
- อาหารที่มีคอเลสเตอรอลสูง เช่น ไข่แดง ไข่ปลา ปลาหมึก กุ้ง เครื่องในสัตว์ นมสด มายองเนส เป็นต้น
และควรหลีกเลี่ยงเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ เช่น เหล้า ไวน์ วิสกี้ เบียร์ เป็นต้น และหลีกเลี่ยงการบริโภคอาหารมื้อดึก เนื่องจากการบริโภคอาหารก่อนเข้านอน 3 ชั่วโมงจะทำให้ระดับไตรกลีเซอไรด์ในเลือดสูงได้ง่าย
อาหารที่มีโซเดียม
โซเดียมมีหน้าที่สำคัญในการควบคุมการทำงานของระบบประสาทและกล้ามเนื้อ สำหรับคนปกติทั่วไป แนะนำให้บริโภคโซเดียมไม่เกิน 2,000 มิลลิกรัม/วัน (พิจารณาจาก dietary reference index; DRI)
สำหรับผู้ที่จำเป็นต้องจำกัดปริมาณโซเดียม เช่น ผู้ป่วยโรตไต โรคความดัน โรคน้ำท่วมปอด หรือผู้ที่มีภาวะการคั่งของน้ำในร่างกาย เป็นต้น โดยมีแนวทางการบริโภคอาหารเพื่อจำกัดปริมาณโซเดียม มีดังนี้
- บริโภคอาหารที่ปรุงสุกใหม่ ชิมก่อนปรุงทุกครั้ง
- ใช้รสเปรี้ยว เผ็ด และเครื่องเทศสมุนไพรต่าง ๆ เช่น หอมแดง กระเทียม ใบมะกรูด เป็นต้น เพื่อช่วยเสริมรสชาติ กลิ่น และสีสันแทนรสเค็ม
- อาหารที่ควรหลีกเลี่ยง มีดังนี้
- อาหารแปรรูป หมักดอง อาหารกระป๋อง อาหารแช่แข็ง อาหารอบแห้ง อาหารแช่อิ่ม และอาหารกึ่งสำเร็จรูป
- เครื่องปรุงรส ผงชูรส ผงปรุงรส และซุปก้อน
- น้ำจิ้มหรือน้ำราดต่าง ๆ เช่น น้ำจิ้มไก่ น้ำจิ้มลูกชิ้น เป็นต้น
- โดยปริมาณโซเดียมในเครื่องปรุงรสชนิดต่าง ๆ มีดังนี้ ผู้ป่วยที่ปลูกถ่ายไตสามารถใช้ข้อมูลนี้เพื่อพิจารณาเลือกบริโภคได้
| เครื่องปรุง | ปริมาณ |
ปริมาณโซเดียม (มิลลิกรัม) |
|---|---|---|
|
เกลือ |
1 ช้อนชา |
2,000 |
|
ผงปรุงรส |
1 ช้อนชา |
815 |
|
ผงชูรส |
1 ช้อนชา |
600 |
|
น้ำปลา |
1 ช้อนชา |
433 |
|
ซีอิ๊วขาว |
1 ช้อนชา |
420 |
|
ซอสปรุงรส |
1 ช้อนชา |
400 |
|
น้ำจิ้มสุกี้ |
1 ช้อนชา |
200 |
|
ซอสหอยนางรม |
1 ช้อนชา |
173 |
|
น้ำจิ้มไก่ |
1 ช้อนชา |
128 |
|
ซอสพริก |
1 ช้อนชา |
85 |
|
ซอสมะเขือเทศ |
1 ช้อนชา |
57 |
- ปริมาณโซเดียมในอาหารชนิดต่าง ๆ แสดงดังตารางข้างล่างนี้ ผู้ป่วยที่ปลูกถ่ายไตสามารถใช้ข้อมูลนี้เพื่อพิจารณาเลือกบริโภคอาการได้
| อาหาร | ปริมาณ |
ปริมาณโซเดียม (มิลลิกรัม) |
|---|---|---|
|
ปลาทูทอด |
1/2 ตัวขนาดกลาง (100 กรัม) |
1,081 |
|
ผักกาดดอง |
100 กรัม |
1,044 |
|
เต้าหู้ยี้ |
2 ก้อน (15 กรัม) |
660 |
|
น้ำพริกกะปิ |
2 ช้อนโต๊ะ (30 กรัม) |
550 |
|
สาหร่ายแผ่นปรุงรส |
30 กรัม |
520 |
|
ไข่เค็ม |
1 ฟอง |
480 |
|
หมูยอ |
2 ชิ้นช้อนโต๊ะ |
230 |
|
ไส้กรอกหมู |
2 ชิ้น (30 กรัม) |
230 |
|
ข้าวโพดแผ่นอบ |
15 ชิ้น (30 กรัม) |
200 |
|
ขนมปัง |
1 แผ่น |
177 |
|
นม |
200 มิลลิลิตร |
130 |
|
ไข่ต้ม |
1 ฟอง |
120 |
|
เนื้อหมูสุก |
2 ช้อนโต๊ะ |
90 |
|
ข้าว |
1 ทัพพี |
30 |
|
ผักกาด |
1 ทัพพี |
2 |
อาหารกลุ่มโปรตีน
โปรตีน มีหน้าที่สำคัญในการช่วยซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอของร่างกาย เป็นส่วนประกอบของกล้ามเนื้อ และช่วยในการสังเคราะห์สารสำคัญที่ช่วยให้ร่ายกายทำงานเป็นปกติ เช่น ฮอร์โมน เอนไซม์ ภูมิคุ้มกันของร่างกาย เม็ดเลือด เป็นต้น ดังนั้นโปรตีนจึงเป็นสารอาหารที่จำเป็นต่อร่างกาย
ผู้ป่วยหลังผ่าตัดที่มีการสลายของกล้ามเนื้อเพิ่มมากขึ้น หรือมีภาวะทุพโภชนาการอยู่เดิม ควรมีการกำหนดปริมาณโปรตีนให้รับประทานได้เพียงพอแก่การชดเชยส่วนที่ขาดไป โดยควรเลือกรับประทานอาหารกลุ่มโปรตีนคุณภาพ (high biological value protein) เช่น นม เนื้อสัตว์ไม่ติดมัน เนื้อปลา ไข่ขาว เป็นต้น
อาหารที่มีโพแทสเซียม
โพแทสเซียมช่วยให้ระบบประสาทและกล้ามเนื้อทำงานได้เป็นปกติ สำหรับผู้ป่วยที่มีภาวะโพแทสเซียมในเลือดสูง แพทย์จะกำหนดให้จำกัดปริมาณโพแทสเซียมในอาหาร ดังนั้นผู้ป่วยจะต้องเลือกรับประทานอาหารที่มีโพแทสเซียมต่ำ โดยแหล่งอาหารที่มีโพแทสเซียมสูง เช่น ผัก ผลไม้ นม ธัญพืช และเครื่องปรุงรสบางชนิดที่เสริมโพแทสเซียม เป็นต้น เราสามารถลดปริมาณโพแทสเซียมในผักได้ด้วยการล้างผักให้สะอาด ปอกเปลือก แล้วหั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ หรือนำผักไปต้มหรือลวก ก่อนนำไปปรุงประกอบอาหาร ก็จะลดปริมาณโพแทสเซียมในผักลงได้
สามารถแบ่งกลุ่มผักและผลไม้ตามปริมาณของโพแทสเซียม ได้ดังนี้
| ชนิดอาหาร |
ผัก (ต่อผักสุก 1 ทัพพี หรือ ผักดิบ 2 ทัพพี) |
ผลไม้ (ต่อ 1 จานเล็ก) |
|---|---|---|
|
โพแทสเซียมต่ำ (< 100 มิลลิกรัม) |
บวบเหลี่ยม ผักกาดแก้ว หอมหัวใหญ่ ยอดมะระ เห็ดหูหนูดำสด ถั่วพู กะเพรา ขึ้นฉ่าย ชะอม ตำลึง ต้นหอม ถั่วงอก ผักกาดขาวใบเขียว ผักกาดหอม |
แอปเปิล สับปะรด ชมพู่เขียว มังคุด เงาะ สาลี่ |
|
โพแทสเซียมปานกลาง (100 – 250 มิลลิกรัม) |
เห็ดนางฟ้า เห็ดหอมสด มะละกอดิบ กะหล่ำปลี ผักกาดขาว ผักโขม มะเขือยาว ข้าวโพดอ่อน พริกหวาน พริกหยวก ผักบุ้งจีน คะน้า ฟักเขียว แตงกวา ดอกกุยช่าย |
สตรอว์เบอร์รี มะม่วงสุก องุ่นเขียว ละมุด ลิ้นจี่ |
|
โพแทสเซียมสูง (> 250 มิลลิกรัม) |
หัวปลี ต้นกระเทียม มะระจีน หน่อไม้ฝรั่ง เห็ดฟาง ใบขี้เหล็ก โหระพา ผักชี หอมแดง ผักกวางตุ้ง ผักบุ้งไทย แคร์รอต ฟักทอง มะเขือพวง ยอดแค มะเขือเปราะ มะเขือเทศ บรอกโคลี ปวยเล้ง |
ลำใย ลูกเกด ส้ม ลูกพรุน กล้วยตาก ฝรั่ง กล้วยหอม ลูกพลับ มะละกอสุก แก้วมังกร ทุเรียน น้อยหน่า ขนุน น้ำมะพร้าว น้ำผลไม้ |
โดยวิธีการคำนวณปริมาณ 1 จานของผลไม้ มีหลักง่าย ๆ ดังนี้
| ผลไม้ | จาน | ตัวอย่าง |
|---|---|---|
|
ผลไม้ที่หั่นเป็นชิ้นพอดีคำ |
1 จานเล็ก |
แตงโม สับปะรด 8 – 10 ชิ้นพอดีคำ |
|
ผลไม้ขนาดใหญ่ |
1 จานเล็ก |
แอปเปิล ส้มเขียวหวาน 1 ผล |
|
ผลไม้ขนาดกลาง |
1 จานเล็ก |
เงาะ ชมพู่ มังคุด 3 – 4 ผล |
|
ผลไม้ขนาดเล็ก |
1 จานเล็ก |
ลองกอง ลิ้นจี่ 6 ผล |
อาหารที่มีฟอสฟอรัส
ฟอสฟอรัส เป็นแร่ธาตุที่พบมากในกระดูกและเป็นส่วนประกอบหนึ่งในเลือด หากมีฟอสฟอรัสปริมาณมากเกินไปจะมีผลต่อร่างกาย เช่น กระดูกเปราะบาง คันตามผิวหนัง เกิดหินปูนเกาะ ทำให้เกิดโรคหัวใจได้
สำหรับผู้ป่วยโรคไตที่มีฟอสฟอรัสสูงสามารถควบคุมปริมาณฟอสฟอรัสได้หลายวิธี ได้แก่ การฟอกเลือด การรับประทานยาจับฟอสฟอรัส และการควบคุมอาหารที่มีฟอสฟอรัสสูง โดยอัตราการดูดซึมฟอสฟอรัสของร่างกายจะขึ้นกับแหล่งของอาหาร เช่น ฟอสฟอรัสจากส่วนผสมทางเคมีที่ใช้ในการถนอมอาหารและปรุงแต่งอาหารที่เพิ่มรสเพิ่มกลิ่นจะถูกดูดซึมได้มากกว่า 90% ฟอสฟอรัสจากเนื้อสัตว์ นม ไข่ จะถูกดูดซึมได้ประมาณ 60% และฟอสฟอรัสจากพืชจะถูกดูดซึมน้อยกว่า 50% ซึ่งกลุ่มอาหารที่มีฟอสฟอรัสสูง มีดังนี้
- ไข่แดงของสัตว์ทุกชนิดและผลิตภัณฑ์ของไข่แดง เช่น ทองหยิบ ทองหยอด เบเกอรี่
- ปลาที่กินทั้งก้าง เช่น ปลากรอบ ปลาไส้ตัน ปลาข้าวสาร ปลาแห้ง ปลาซาร์ดีน
- เครื่องในสัตว์ กบ เขียด อึ่งอ่าง แย้ แมลงทุกชนิด ปูทะเล กุ้งแห้ง
- อาหารแปรรูปและอาหารกระป๋อง
- อาหารแช่แข็ง ผลไม้อบแห้ง
- อาหารจานด่วนต่างๆ เช่น เบอร์เกอร์ นักเก็ต มันฝรั่งทอด
- นมและอาหารที่มีส่วนผสมของนม เช่น นมเย็น ชานม เครื่องดื่มชงทรีอินวัน โยเกิร์ต ชีส
- น้ำอัดลมสีเข้ม เบียร์ น้ำแร่ เครื่องดื่มชูกำลัง
- กาแฟ ช็อกโกเลต โกโก้
- ยีสต์ ผงฟู และผลิตภัณฑ์ เช่น เบเกอรี่ต่างๆ ซาลาเปา โดนัท ปาท่องโก๋
- ลูกเดือย งาดำ เต้าหู ถั่ว และธัญพืชต่าง ๆ
เครื่องดื่มแอลกอฮอล์
- ผู้ป่วยหลังปลูกถ่ายไตควรงดเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์
- ไม่ควรดื่มแอลกอฮอล์ใกล้เวลาที่ต้องกินยา เพราะจะส่งผลกระทบต่อระดับยาและการกำจัดยาออกจากร่างกายของไต
อาหารกับยากดภูมิคุ้มกัน
ผู้ป่วยหลังการผ่าตัดปลูกถ่ายไตทุกราย จะได้รับยากดภูมิคุ้มกันเพื่อป้องกันภาวะปฏิเสธไต การรับประทานยากดภูมิคุ้มกันควรทานอย่างต่อเนื่องและตรงเวลาในทุก ๆ วัน ยาบางชนิดควรทานพร้อมอาหารหรือหลังอาหารทันที บางชนิดไม่ควรรับประทานพร้อมอาหารหรือควรทานตอนท้องว่าง และยาบางชนิดอาจทำปฏิกิริยากับอาหารบางประเภท จึงควรหลีกเลี่ยงการรับประทานอาหารนั้น ๆ เพราะจะส่งผลต่อระดับยาและระบบภูมิคุ้มกันในร่างกาย ส่งผลให้เป็นพิษต่อร่างกายได้
ผู้ป่วยจึงควรทำความเข้าใจถึงความสัมพันธ์ของอาหารกับยากดภูมิคุ้มกันเบื้องต้น เพื่อให้การรับประทานยามีประสิทธิภาพสูงสุดและปลอดภัยมากที่สุด สามารถสรุปความสัมพันธ์ของยากับอาหาร ได้ดังนี้
- ยากดภูมิคุ้มกันที่ควรรับประทานพร้อมอาหาร หรือหลังอาหารทันที ได้แก่
- Prednisolone
- Azathioprine (Imuran®)
- Nystatin (Nyst Oral®)
- Co-trimoxazole (Bactrim®)
- Valganciclovir (Valcyte®)
- Lamivudine (Lamivir®)
- ยากดภูมิคุ้มกันที่ไม่ควรรับประทานพร้อมอาหาร หรือควรรับประทานขณะท้องว่าง ได้แก่
- Tacrolimus (Advagraf®)
- Mycophenolate mofetil (Cellcept®)
- Mycophenolate sodium (Myfortic®)
- ยากดภูมิคุ้มกันที่ทำปฏิกิริยากับเกรฟฟรุต ทับทิม ขิง ส้มโอ ขมิ้น และโสม ได้แก่
- Cyclosporin (Sandimmume Neoral®)
- Tacrolimus (Advagraf®, Prograf®)
- Sirolimus (Rapamune®)
- Everolimus (Certican®)
- ยากดภูมิคุ้มกันที่ไม่ควรรับประทานพร้อมนม หรือหากรับประทานนมก็ควรห่างจากเวลารับประทานยา 2 ชั่วโมง ได้แก่
- Cyclosporin (Sandimmume Neoral®)
- Tacrolimus (Advagraf®), Prograf®)
- Sirolimus (Rapamune®)
- Mycophenolate mofetil (Cellcept®)
- Mycophenolate sodium (Myfortic®)
- ยากดภูมิคุ้มกันที่ทำปฏิกิริยากับคาเฟอีน (ชา, กาแฟ) หากดื่มชาหรือกาแฟก็ควรห่างจากเวลารับประทานยา 2 ชั่วโมง คือ prednisolone
ผู้ปลูกถ่ายไตควรหลีกเลี่ยงอาหารอะไรบ้าง?
อาหารและผลิตภัณฑ์อาหารเสริมที่ผู้ป่วยปลูกถ่ายไต “ควรหลีกเลี่ยง” มีดังนี้
|
อาหารหรือ ผลิตภัณฑ์อาหารเสริม |
สรรพคุณ | ตัวอย่างอาหาร |
|---|---|---|
|
เกรฟฟรุต |
ต้านอนุมูลอิสระ บำรุงผิว เสริมสร้างคอลลาเจน |
ผลเกรฟฟรุต, น้ำเกรฟฟรุต, น้ำผลไม้ที่มีส่วนผสมของเกรฟฟรุต |
|
ทับทิม |
ต้านอนุมูลอิสระ บำรุงผิว เสริมสร้างคอลลาเจน |
ผลทับทิม, น้ำทับทิม, น้ำผลไม้ที่มีส่วนผสมของทับทิม |
|
ส้มโอ |
ต้านอนุมูลอิสระ บำรุงผิว เสริมสร้างคอลลาเจน |
ผลทับทิม, น้ำส้มโอ |
|
ขิง |
บรรเทาอาการจุก เสียด แน่นท้อง คลื่นไส้ และอาเจียน |
น้ำขิง, ไก่ผัดขิง, ปลานึ่งขิง, บัวลอยน้ำขิง |
|
ขมิ้น |
บรรเทาอาการจุก เสียด แน่นท้อง |
แกงไตปลา, คั่วกลิ้ง, แกงเหลือง, ขนมจีนน้ำยาใต้, ข้าวหมกไก่, อาหารเสริมต่าง ๆ ที่มีส่วนผสมของขมิ้น |
|
โสม |
เสริมภูมิคุ้มกัน ลดอาการอ่อนเพลีย |
โสมสด, อาหารเสริมต่าง ๆ ที่มีส่วนผสมของโสม |
|
Echinacea |
เสริมภูมิคุ้มกัน ป้องกันหวัด ป้องกันการติดเชื้อระบบทางเดินหายใจ |
อาหารเสริมต่าง ๆ ที่มีส่วนผสมของ Echinacea |
|
ST. John’s Wort (เป็นพืชสมุนไพรชนิดหนึ่งในยุโรปและอเมริกา) |
บรรเทาอาการของโรคซึมเศร้า อาการนอนไม่หลับปรับอารมณ์ ลดอาการซึมเศร้า วิตกกังวล ช่วยให้นอนหลับ |
อาหารเสริมต่าง ๆ ที่มีส่วนผสมของ ST. John’s Wort |
สุขอนามัยด้านอาหารของผู้ได้รับการปลูกถ่ายไต
การได้รับยากดภูมิคุ้มกันของผู้ป่วยที่ได้รับการปลูกถ่ายไตจะทำให้ระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายทำงานลดลง ทำให้มีโอกาสติดเชื้อได้ง่าย ดังนั้นสุขอนามัยด้านอาหารของผู้ได้รับการปลูกถ่ายไตจึงเป็นสิ่งที่ต้องคำนึงถึง เพื่อลดความเสี่ยงต่อการติดเชื้อ โดยแนวทางสุขาภิบาลอาหาร มีดังนี้
การล้างมืออย่างสม่ำเสมอ
- ก่อนสัมผัสหรือหยิบอาหาร
- หลังการสัมผัสสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ เช่น สัมผัสเนื้อสัตว์สดทุกชนิด เข้าห้องน้ำ สัมผัสสัตว์เลี้ยง สั่งน้ำมูก สัมผัสหน้าหรืออวัยวะต่าง ๆ สัมผัสสิ่งสกปรกต่าง ๆ เป็นต้น
- ควรล้างมือด้วยสบู่ล้างมือ ถูมือสองข้างให้สะอาดทั่วถึง และเช็ดมือให้แห้งด้วยกระดาษเช็ดมือหรือผ้าสะอาด
- ผู้สัมผัสอาหารต้องมีสุขอนามัยที่ดี เช่น ไม่เจ็บป่วย ไม่ไอจามใส่อาหาร
การลดการปนเปื้อนต่าง ๆ
- แยกเก็บอาหารสดตามประเภท ได้แก่ เนื้อวัว เนื้อหมู สัตว์ปีก อาหารทะเล ผัก ผลไม้ และไข่ แยกเก็บในตู้เย็น
- แยกพื้นที่ในการประกอบอาหารสุก พื้นที่ในการเตรียมอาหารดิบ และเนื้อสัตว์ดิบต่าง ๆ ให้เป็นสัดส่วน
- ล้างทำความสะอาดไข่ก่อนนำมาปรุงอาหารด้วยน้ำสะอาด แล้วใช้ฟองน้ำถูเปลือกไข่
- แยกใช้เขียงสำหรับหั่นอาหารตามประเภทอาหาร เช่น เขียงอาหารปรุงสุก เขียงอาหารทะเล เป็นต้น
- ไม่นำน้ำซอสหมักเนื้อดิบมาใช้ซ้ำ ถ้าจะใช้ซ้ำต้องนำไปต้มให้สุกอีกรอบก่อน
- ล้างผักและผลไม้ให้สะอาดทุกครั้งก่อนรับประทาน กรณีผักใบให้เด็ดออกทีละใบก่อนล้าง วิธีการล้างผักและผลไม้ ได้แก่
- ใช้มือถู ปล่อยน้ำไหลผ่านทีละส่วน ประมาณ 2 นาที
- แช่ในน้ำเกลือนาน 10 นาที (โดยใช้เกลือป่น 1 ช้อนโต๊ะ ผสมน้ำ 4 ลิตร) และล้างออกด้วยน้ำสะอาด
- แช่ในน้ำผสมโซเดียมไบคาร์บอเนต (โดยใช้โซเดียมไบคาร์บอเนต 1/2 ช้อนโต๊ะ ผสมน้ำ 10 ลิตร) และล้างออกด้วยน้ำสะอาด
- แยกประเภทผ้าที่ใช้ทำความสะอาดโต๊ะและภาชนะ
- จัดเตรียมพื้นที่รับประทานอาหารให้สะอาด
การปรุงและรับประทานอาหารอย่างปลอดภัย
- หลีกเลี่ยงอาหารที่ปรุงสุก ๆ ดิบ ๆ รวมทั้งอาหารและผลิตภัณฑ์ที่ไม่ผ่านการพาสเจอไรซ์
- ปอกเปลือกผลไม้ก่อนรับประทาน
- หลีกเลี่ยงอาหารที่ปรุงสุกแล้วเก็บไว้ข้ามวัน หากเก็บต้องเก็บในตู้เย็น และอุ่นร้อนก่อนรับประทานทุกครั้ง
- รับประทานอาหารที่ปรุงสุกทั่วถึงทั้งชิ้น เพื่อป้องกันเชื้อโรค และสิ่งปนเปื้อน
- การละลายน้ำแข็งก่อนนำอาหารแช่แข็งมาใช้ ไม่ควรวางให้ละลายที่อุณหภูมิห้อง ควรนำพักไว้ในช่องแช่เย็นปกติก่อนถึงเวลาใช้งาน หรือแช่ในน้ำเย็นโดยต้องมีถุงหรือภาชนะห่อหุ้มอาหาร หรือนำเข้าละลายน้ำแข็งในไมโครเวฟ เมื่อละลายแล้วต้องใช้ทันที
- ไม่แนะนำการปรุงประกอบอาหารด้วยไมโครเวฟ เพราะไม่สามารถทำลายเชื้อโรคบางชนิดได้
การเก็บรักษาอาหาร
- เก็บรักษาอาหารและวัตถุดิบในอุณหภูมิที่เหมาะสมกับประเภทอาหาร แสดงดังรูป
- เก็บอาหารทุกชนิดหากยังไม่ได้รับประทาน และอาหารเหลือจากที่รับประทานแล้ว ให้นำเข้าตู้เย็นภายใน 2 ชั่วโมง หลังจากปรุงประกอบเสร็จ
- เก็บอาหารในภาชนะปิดมิดชิด แยกเก็บตามชนิดของอาหาร และใส่อาหารในปริมาณครั้งละไม่มากเกินไปเพื่อให้ความเย็นทั่วถึง
- หลักการเก็บอาหารในตู้เย็น แสดงดังตาราง
| ช่องในตู้เย็น | อาหารที่เหมาะสม | ตัวอย่าง |
|---|---|---|
|
ช่องแช่แข็ง
(-18 °C) |
เนื้อสัตว์และผลิตภัณฑ์อาหารอื่นที่ต้องการความเย็นจัด |
เนื้อสัตว์ อาหารทะเล ไอศกรีม น้ำแข็ง |
|
ช่องเย็นที่สุด
(0 – 5 °C)
|
อาหารที่ต้องการความเย็น แต่ไม่ต้องแช่แข็ง |
อาหารพร้อมปรุง อาหารปรุงสำเร็จ |
|
ช่องเย็นธรรมดา
(5 – 7 °C) |
อาหารที่ไม่ต้องการความเย็นมาก |
นม โยเกิร์ต น้ำผลไม้ ไข่ น้ำดื่ม |
|
ช่องเก็บผัก
(8 – 10 °C) |
ผัก ผลไม้ ที่เน่าเสียง่าย ยกเว้น ผลไม้เมืองร้อนทุกชนิด |
ผัก ผลไม้ |
- อุณหภูมิที่เหมาะสมและระยะเวลาในการเก็บอาหารที่เหมาะสม แสดงดังตาราง
| ชนิดอาหาร | อุณหภูมิ (°C) | ระยะเวลาการเก็บรักษา |
|---|---|---|
|
เนื้อวัว เนื้อหมูสด |
0 – 3 |
3 – 5 วัน |
|
เนื้อสัตว์ปีก (ไก่ เป็ด) |
4 – 5 |
1 – 2 วัน |
|
อาหารทะเล |
(-1) ถึง 1 |
1 – 2 วัน |
|
ไข่ดิบ |
4 – 5 |
1 สัปดาห์ |
|
ไข่สุก |
4 – 5 |
1 เดือน |
|
อาหารปรุงสำเร็จ |
4 – 5 |
3 – 4 วัน |
|
นมสดพาสเจอไรซ์ |
1 – 7 |
5 – 7 วัน |
|
ผัก-ผลไม้ที่ล้างทำความสะอาดแล้ว |
7 – 10 |
3 – 5 วัน |
|
ผลิตภัณฑ์บรรจุถุงสุญญากาศ
(เช่น ไข่ ไก่ แฮม ทูน่า สลัด มักกะโรนี เป็นต้น) |
4 – 5 |
3 – 5 วัน |
|
ไส้กรอก
(จากเนื้อหมู เนื้อวัว ไก่ ไก่งวง) |
4 – 5 |
1 – 2 วัน |
(ที่มา: คู่มือวิชาการสุขาภิบาลอาหารสำหรับเจ้าหน้าที่, 2566)
สรุป
การปลูกถ่ายไตถือว่าเป็นการวิธีการรักษาโรคไตวายเรื้อรังที่ให้ผลการรักษาดีกว่าการรักษาแบบอื่น ๆ ซึ่งการผ่าตัดปลูกถ่ายไตเป็นการผ่าตัดใหญ่จำเป็นต้องมีการเตรียมร่างกายของทั้งผู้บริจาคไต และผู้รับบริจาคไตก่อนการผ่าตัด ระหว่างผ่าตัด และหลังผ่าตัด เพื่อประสิทธิภาพการทำงานที่ดีที่สุดของไตใหม่ และความปลอดภัยของทั้งผู้บริจาคและรับบริจาคไต และหลังจากการปลูกถ่ายไต ผู้ป่วยที่ได้รับการปลูกถ่ายไตต้องระมัดระวังและเลือกรับประทานอาหารให้เหมาะสมด้วย ทั้งนี้เพื่อเป็นการป้องกันภาวะที่ร่างกายปฏิเสธไตใหม่ ลดความเสี่ยงต่อการติดเชื้อ และยืดอายุการทำงานของไตให้ยาวนานขึ้นด้วย
ผู้ป่วยหลังปลูกถ่ายไต ควรรับประทานอาหารที่ให้พลังงานในปริมาณที่เหมาะสม ไม่ว่าจะเป็นคาร์โบไฮเดรตเชิงซ้อน โปรตีนคุณภาพสูง และไขมันชนิดที่ดีเพื่อให้ระดับน้ำตาลและไขมันในเลือดอยู่ในระดับปกติ และควรมีการจำกัดปริมาณของเกลือแร่ที่ได้รับจากอาหาร เช่น โซเดียม โพแทสเซียม และฟอสฟอรัส เพื่อคงสมดุลน้ำและเกลือแร่ในร่างกายซึ่งจะมีผลต่อการทำงานของไตโดยตรง
ผู้ป่วยปลูกถ่ายไตเลือกรับประทานอาหารอย่างระมัดระวัง ควรหลีกเลี่ยงอาหารบางชนิด เช่น ขิง ข่า โสม ส้มโอ และทับทิม เป็นต้น เพราะมีผลต่อระดับของยากดภูมิคุ้มกันทำให้เกิดพิษในร่างกายได้ อาหารบางชนิดก็ไม่ควรรับประทานพร้อมกับยากดภูมิคุ้มกันบางชนิด เช่น แอลกอฮอล์ นม และกาแฟ อีกทั้งผู้ป่วยหลังการปลูกถ่ายไตมีโอกาสติดเชื้อได้ง่าย จึงควรให้ความสำคัญในเรื่องของการสุขาภิบาลอาหารอย่างถูกวิธีเพื่อลดความเสี่ยงของการติดเชื้อ
การรับประทานอาหารหลังปลูกถ่ายไตอย่างเหมาะสมจะช่วยให้ไตใหม่ทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ ส่งผลให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดี
